In de nacht van woensdag 23 februari op donderdag 24 februari vielen Russische troepen Oekraïne binnen. Dat gebeurde nadat president Poetin eerder de volksrepublieken Donetsk en Loehansk als legitieme staten had erkend. VolksRepubliek.com zet uit een hoe de voorwaarden voor de aanval, geschapen werden.

DOOR KOOL P. BEIJAARD

Die voorwaarden spelen zich namelijk af over zowel culturele als economische breuklijnen binnen het land. Breuklijnen die versterkt worden door internationale tegenstellingen waar het land zich middenin bevindt. Daar komt nog een politieke elite bij die er niet in geslaagt de roerige situatie in het land, evenmin als de oplopende spanningen om het land heen, te sussen.

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie kende Oekraïne de grootste economische catastrofe van alle post-Sovjet-landen. En de bevolking is in grote mate verdeeld over haar plaats in de wereld. Tel daarbij op de enorme rijkdom die het land in haar bodem heeft, van kolen, ijzererts en allerlei mineralen tot een enorme oppervlakte aan vruchtbare landbouwgrond, en het wordt duidelijk waarom zowel Rusland als het Westen het land het liefst binnen zijn eigen invloedssfeer wilt.

Sovjet-nostalgie
Daarbij lijkt er door de aanblijvende economische moeilijkheden waarin het land verkeert, bij een deel van de bevolking sprake van toenemende nostalgische gevoelens naar het Sovjet-verleden.

Zo was een overgrote meerderheid in 1991 voor het uitroepen van de onafhankelijkheid. Op enkele deelgebieden na, liet 80 tot 90 procent de Oekraïense bevolking weten voor een breuk met de Sovjet-Unie te zijn, hoewel ook toen in het oosten van het land en in de Krim de terughoudendheid groter was. Het ogenschijnlijke enthousiasme voor het omarmen van het liberale politiek-economische stelsel, was dertig jaar later significant gedaald. Uit onderzoek bleek dat een minimale meerderheid blij was met het meerpartijenstelsel. Slechts 47 procent van de ondervraagden liet weten blij te zijn met de markteconomie.

Economie
Gezien de economische crisis die Oekraïne na de onafhankelijkheid doormaakte ná het referendum van 1991, zijn die cijfers eenvoudig te verklaren. Oekraïne kende zijn hoogtijdagen als Sovjetrepubliek dat onderdeel was van de Sovjet-Unie. En de Donbas-regio was een van de meest welvarende delen van de Sovjetrepubliek. Haar economie kreeg daarom een enorme klap op het moment dat Rusland: de voornaamste afnemer van haar producten, ineens tot het buitenland behoorde.

Het uiteenvallen van de USSR, leidde tot een ongeziene krimp van de economie: het bruto binnenlands product nam in de jaren 90 af met 60 procent. Het bevolkingscijfer van het land nam sneller af dan waar ook ter wereld. In de Donbas ging die afname nog sneller dan in de rest van het land, zodat tegen 2014 het bevolkingsaantal in de regio met 1,7 miljoen mensen was afgenomen – daarmee liep het bevolkingsaantal in de Donbas-regio twee keer sneller terug dan in de rest van het land.

Het zijn treurige statisieken. De ontwikkelingen in 2014, waar de pro-Russische president Janoekovytsj door een woedende menigte, geflankeerd door neonazistische groeperingen, werd afgezet en werd vervangen door Porosjenko, een president die pro-EU was, maakten de economische vooruitzichten voor de meest oostelijke regio van het land, nog grimmiger dan ze al waren¹.

Met het ondertekenen van het EU-handelsverdrag zag het de economische relatie met Rusland, opnieuw een opdoffer krijgen. Bovendien zou de industrie in de regio moeten gaan voldoen aan Europese standaarden, die investeringen vergden. Daar komt nog bij dat niet zeker was of de industrie met Europese concurrenten kon wedijveren. Kortom: een nieuwe economische strop dreigde voor de eens zo welvarende regio. Als reactie op Euromaidan braken in Donetsk en Loehansk dan ook pro-Russische protesten uit.²

Cultuur
Economische belangen zijn niet de enige breuklijnen tussen West- en Oost-Oekraïne. Spanningen tussen Oekraïners en etnische Russen en Russischtalige Oekraïners spelen sinds jaar en dag. In 2010 toen Janoekovytsj voor het eerst als president verkozen werd, was het introduceren van het Russisch als tweede officiële taal van het land een belangrijk onderwerp. Tijdens de Sovjet-periode waren zowel Russisch als Oekraïens officiële talen, maar dat eindigde met de onafhankelijkheid van het land. In 2010 werd het Russisch door Janoekovytsj opnieuw ingevoerd als officiële taal. Maar met het afzetten van de president kwam ook daar een eind aan.

Daarnaast had Oekraïne moeite met het construeren van een ‘nationaal verhaal’. Het land was zo’n 70 jaar lang onderdeel van de Sovjet-Unie geweest en behoorde daarvoor tot tsaristisch Rusland. Bovendien deelde het een groot deel van haar (recente) geschiedenis mét dat land. De Tweede Wereldoorlog was voor beide staten catastrofaal en traumatisch – een collectief trauma. Miljoenen Oekraïners vochten aan de zijde van Russen en andere Sovjet-nationaliteiten in het Rode Leger tegen de nazi’s. Het moet daarom voor velen een buitengewoon pijnlijke waarneming zijn geweest dat in 2015 een van de – zo niet dé grootste Oekraïense oorlogsmisdadiger uit die periode tot nationale held verheven werd.

Alternatieve geschiedenis
Diezelfde Janoekovytsj die het Russisch als officiële taal had geherintroduceerd, maakte zich ook hard voor het vereren van Stepan Bandera en andere Oekraïeners die zich onder de vaandels van UPA (Oekraïens Opstandsleger) en OUN-b (Organisatie van Oekraïense Nationalisten – Bandera) actief deelnamen aan progroms. In hun moordtochten zochten ze etnische minderheden: Joden, Polen, Tsjechen en etnische Duitsers andere minderheden en vermoordden hen dikwijls op gruwelijke wijze. Daarbij werden vooral boerengereedschappen gebruikt: zeisen, messen en hooivorken. Om het tafereel nog gruwelijker te maken werden dergelijke wapens gekerstend door orthodoxe priesters. Lichamen werden daarna op gruwelijke wijze gemutileerd. ³

De OUN-b was daarbij elementair in de ‘holocaust door kogels’ die in Oekraïne werd uitgevoerd. Het mag dan ook niet verbazen dat de groepering was gelieerd aan de verschillende fascistische stromingen in Europa. Op 30 juni 1941, een week nadat Operatie Barbarosa van start was gegaan en de nazi’s de Sovjet Unie waren binnen gevallen, publiceerde OUN een onafhankelijkheidsverklaring. Die was gemotiveerde nadat Hitler met Slowakije en Kroatië twee onafhankelijke staten had laten vormen onder fascistisch leiderschap. Bandera hoopte op eenzelfde scenario voor Oekraïne.

“De nieuw gevormde Oekraïense staat zal nauw samenwerken met het nationaal-socialistische Groot-Duitsland, onder leiding van zijn leider, Adolf Hitler, die een nieuwe orde in Europa en de wereld vormt en het Oekraïense volk helpt zichzelf te bevrijden van de Moskovische bezetting.”

Een dergelijke staat zou Oekraïne onder het nazisme nooit worden. Al was het alleen omdat de nazi’s de Slavische volkeren als üntermenschen beschouwden die uitgeroeid moesten worden, of tot slaaf gemaakt. In de poging tot de vorming van een nationaal verhaal, werd Bandera, niet ondanks maar dankzij zijn anti-Russische racisme op een voetstuk gehesen door de recente leiders van Oekraïne. Straten werden naar hem en andere OUN-b-leden vernoemd, standbeelden opgericht.

Ondanks de inzet van de Oekraïense staat om de oorlogsmisdadigers te vereren, lukt dat slechts mondjes maat. In 2012 prefereerde ‘slechts’ 1 procent van de Oekraïnse bevolking de nazi’s over de communisten, gedurende de Tweede Wereldoorlog. ⁴

Niettemin hebben de rechtsextremisten anno 2021 nog steeds veel invloed. Het extreemrechtse Svoboda won in 2012 10,5 procent van de stemmen bij de parlementaire verkiezingen. Bij Euromaiden werd de OUN-b-groet ‘Glorie aan Oekraïne! Glorie aan de helden!’ breed gebruikt, niet alleen door extreemrechts maar ook ‘mainstream’ partijen en politici.⁵ Ook nu tijdens de Russische-inval komt de kreet met de extreemrechtse wortels vaak terug, onder meer op social media.

In 2014 waren extreemrechtse milities bovendien essentieel voor het uitvoeren van de Euromaidan-staatsgreep. Hoewel relatief klein in aantallen, waren extreemrechtse milities verantwoordelijk voor het vermoorden van overheidsbeambten en politieagenten. Ook zette neonazistische groepen gebouwen van vakbonden en pro-Russische politieke partijen in brand, met tientallen doden tot gevolg. Diezelfde groepen waren elementair in het veroveren van overheidsgebouwen, en uiteindelijk, het omverwerpen van de democratisch verkozen Janoekovytsj-regering.⁶

De invloed van de rechtsextremisten deed ook op internationaal vlak de nodige wenkbrauwen fronsen. Israël en Polen leverden dan ook kritiek op de Oekraïnse verheerlijking van de nazi-collaborateurs. Israëls lauwe reactie – het land sprak zijn zorgen uit, maar repte met geen woord over Rusland – op het binnenvallen van Russische troepen, kan eveneens niet los worden gezien van die spanningen. Dat Oekraïne samen met de VS de enige waren die tegen een VN-resolutie tegen de glorificatie van het nazisme stemden, kan in hetzelfde daglicht worden gezien. Overigens stemden de meeste Westerse landen ‘neutraal’, op de resolutie.

Dat het Kremlin verkondigde de ‘speciale operatie’ uit te voeren voor de demilitarisering van Oekraïne, maar ook van het ‘denazificeren’. Gezien deze geschiedenis, is dat verre van ondenkbaar.

Het was overigens niet de eerste keer dan het Westen (neo)nazi’s voor haar karretje spant. Immers werden de OUN en de UPA gerecruteerd door Amerikaanse en Britse inlichtingendiensten voor progagandadoeleinden om de Sovjet-regering te ondermijnen. Dit begon na het einde van de Tweede Wereldoorlog en duurde tot begin jaren ‘50.⁷

Onbekwaamheid
Het bovenstaande toont het onvermogen van opeenvolgende Oekraïense regeringsleiders om een koers te varen die zowel voor de Russisch-gezinde als Europa-gezinde Oekraïners acceptabel was. In plaats daarvan ging de regering – ook gedwongen door de door het Westen bejubelde staatsgreep – vol voor ‘route-Europa’, wat al snel een doodlopende weg bleek. Dat terwijl neutraliteit Oekraïne veel had kunnen opleveren.

Want was er een situatie mogelijk geweest waar het land profiteerde van zowel nauwe banden met Rusland als met de Europese Unie? Finland, dat wel lid is van de EU, maar geen ambitie heeft om tot de Navo toe te treden, is weliswaar geïntegreerd in de EU, maar heeft met Rusland tegelijkertijd een belangrijke handelspartner. Daarbij moet opgemerkt worden dat het land in 1995 toetrad tot de EU. Op het moment dat Rusland als politieke macht ernstig verzwakt was. Niettemin toont het aan dat het Oekraïens politiek leiderschap de situatie van het land ten goeden had kunnen keren. In plaats daarvan liet het zich paaien door Europese machten om Rusland te provoceren.

‘Speciale operatie’ of ‘invasie’?
Toen de Russische troepen Oekraïens grondgebied binnenvielen betrof het volgens Westerse media een invasie, vanuit Rusland klinkt steevast de noemer ‘speciale operatie’, waarmee de Russen Oekraïne willen demilitariseren. Wat wordt bedoeld met ‘denazificeren’, is onduidelijk. Betreft het de Bandera-monumenten en andere verheerlijking van de OUN en de UPA? Of richt het Kremlin ook zijn vizier op de neonazi-groepen die zo belangrijk waren in het in het zadel helpen van het pro-Europese regime? Het is voorlopig te vroeg om antwoord te geven op die vraag.

Wel lijkt duidelijk t zijn dat het de Russen niet gaat om het inkaderen van Oekraïne binnen de eigen landsgrenzen. Eerder lijkt Poetin Zelensky aan de onderhandelingstafel te willen krijgen om een neutrale status van het land af te dwingen. Dat gaat vanzelfsprekend beter wanneer Russische troepen Oekraïense legerbases en andere strategische punten bezet houden. Immers werden Ruslands zorgen over haar staatsveiligheid eerder door de Navo-landen en Oekraïne zelf lichtzinnig weggewuifd.

Het einde van de oorlog?
Wanneer de oorlog in Oekraïne tot zijn einde komt zal afhankelijk zijn van hoe lang het duurt voor Rusland haar militaire doelen heeft bereikt, en wanneer beiden partijen bereid zijn om de onderhandelingstafel plaats te nemen. Opmerkelijk daarbij is dat de woordvoerder van het ministerie van Buitenlandse zaken in Rusland, eerder liet weten geen oorlog te zijn begonnen, maar er juist een wil eindigen.

Dat lijkt een sterk staaltje desinformatie om het Westen zand in de ogen te strooien, maar de uitspraak wordt gesteund door een onafhankelijke, en gezaghebbende bron, zo liet de Engelse journalist (en oud-ambassadeur van Oezbekistan) Craig Murray weten.

De Organisation for Security and Co-operation in Europe (OSCE) is een transnationale organisatie die fungeert als waakhond over (staats-)veiligheid en alles dat daarbij komt kijken. De organisatie is opgericht en wordt gesteund door een hele rits landen waaronder Rusland, Oekraïne, de VS en de EU-lidstaten. De organisatie heeft, zoals het haar betaamd, een missie naar Oekraïne gestuurd. Niet wegens de Russische inval, maar wegens de aanhoudende gevechten tussen het Oekraïense leger en de separatisten in het oosten.

Wie de vele rapporten doorpluist – de missie levert dagelijks een rapport – ziet vooral dat de zelfverklaarde volksrepublieken veel explosies en andere ‘schendingen van het staakt-het-vuren’ plaatsvinden voor hun kiezen krijgen. Dagelijks zijn er achter de oostgrens honderden en in sommige gevallen duizenden explosies te horen, zo schrijven de rapporteurs. Het toont aan dat de wens van Rusland voor Oekraïense ontwapening, bepaald niet uit de lucht komt vallen.

Beeld
Een collage van Russisch president Vladimir Poetin, een flatgebouw in Kiev, geraakt door een Russische raket, een optochtvan het extreemrechtse Recht Sector, ter herdenking van de 106de verjaardag van Stepan Bandera.

Flatgebouw: Kyivcity.gov.ua (CC BY 4.0 – Wikicommons)
Poetin: Kremlin.ru (CC BY 4.0 – Wikicommons)
Bandera-vlag: All-Ukrainian Union «Freedom» Picasa web album (CC BY 3.0 – Wikicommons)

Bronnen

1Vlad Mykhnenko (2020): Causes and Consequences of the War in Eastern Ukraine: An Economic Geography Perspective, Europe-Asia Studies, DOI: 10.1080/09668136.2019.1684447

2Y.M. Zhukov. (2015) Journal of Comparative Economics. Trading hard hats for combat helmets: The economics of rebellion in eastern Ukraine, http://dx.doi.org/10.1016/j.jce.2015.10.010.

3Per A. Rudling (2011). The Carl Beck Papers in Russian & East European Studies. The OUN, the UPA and the Holocaust: A Study in the Manufacturing of Historical Myths. Number 2107. P.12.

4Katchanovski, I. (2019). The OUN, the UPA, and the Nazi Genocide in Ukraine. P. 69

5Katchanovski, I. (2019). The OUN, the UPA, and the Nazi Genocide in Ukraine. P. 68

6Katchanovski, I.(2019) The far right, the Euromaidan, and the Maidan massacre in Ukraine. Labor and Society. 1–25. https://doi.org/10.1111/ lands.12457

7Katchanovski, I. (2019). The OUN, the UPA, and the Nazi Genocide in Ukraine. P. 72